علم در آیات و روایات از دیدگاه امام
چکیده
علم این موهبت و هدیه گرانبهای الهی به بشریت, که به وسیله آن انسان ها بر هم? مخلوقات الهی برتری یافتند, موضوعی است که قرآن کریم و رسول اکرم (ص) و اهل بیت (ع) همواره انسان ها را به آن توجه داده و اهمیت و عظمت آن را گوشزد کرده اند.
امام خمینی (ره) نیز با الهام از آیات قرآن کریم و سخنان گهربار معصومان (ع), سخن های نغز و مهمی ارائه کرده که این مقاله به آن پرداخته و به این نتیجه رسیده است که ایشان بر فرمایش رسول گرامی اسلام (ص) که فرمودند: «مهم ترین و با ارزش ترین علم, علم به الله و توحید الهی, علم به اصول عقاید, علم به احکام, و اخلاق است و سایر علوم در صورت سودمند بودن در تقویت ایمان با ارزشمند», تأکید داشته است.
کلید واژه: علم, اولو العلم, طالبان علم

مقدمه
علم و دانش از موهبت های الهی و بهره های پر ارزش انسانی است, و از مشخصه ها و برتری های فرزندان آدم در میان مخلوقات الهی به شمار می رود. در بیان اهمیت و ارزش علم و عالم, رهبران دینی و علمای الهی سخنان حکمت آموزی گفته اند.
پیامبر اکرم (ص) پرچمدار علم و معرفت و رسول وحی الهی نیز فرمود:
إنما العلم ثلاثة: آیةُ محکمةُ أو فریضةُ عادلةُ أو سنةُ قائمةُ و خلاهنَّ فهو فضل , علم سه قسم است, نشانه ای محکم و استوار (عقاید), واجب راست (احکام), سنّت پا بر جا (اخلاق) و غیر اینها زیادی است.
فقیه و عالم معاصر, رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران امام خمینی (ره) نیز با الهام از آیات قرآن کریم و سخنان گهربار معصومان (ع), سخنان با ارزش و مهمی درباره علم, درکتب حدیثی خود و نیز در سخنرانی های مختلف ارائه کرده که این مقاله به آن پرداخته است و بر اساس فرمایشات ایشان مجموعه ای از گفتار و نوشتار ایشان را به صورت ذیل دسته بندی کرده است:
الف) تعریف و اهمیّت علم
قرآن کریم و روایات ائمه معصومان (ع) توجهی به این اصل بنیادی جهان هستی یعنی علم و معرفت دارند, آیات قرآن کریم آموزش علم به انسان را به خداوند نسبت می دهد و حتی به ابزار نوشتن قسم یاد می کند. گفتار معصومان (ع) نیز در ارزش علم و عالم و فواید آن بسیار است.
امام (ره) به روش خویش به بیان و تعریف و توضیح مفهوم علم و اهمیت آن از دیدگاه ـ قرآن و احادیث ـ پرداخته, که در جای خود بسیار دقیق و عالمانه است. و در یک تقسیم بندی و با استفاده از حدیث گرامی رسول اکرم (ص) علم را به سه قسم بیان کرده است: (آیة محکم) که همان عقاید و جهان بینی انسان است و (فریض? عادله) یا واجبات راست, که اصول و احکام است و (سنّت قائمة) که منظور اخلاق و رفتار انسانی است.
امام (ره) علم را از سربازان عقل دانسته و می نویسد:
علم غیز از عقل است, زیرا عقل در انسان مجرد است و مقابل آن قو? واهمه است که آن نیز مجرّد می باشد, البته تجرّدی غیر تجرّد عقلی است.
سپس ایشان با نقل قول حکیم فرزانه, ملاصدرا در رابطه با شؤون عقل و جهل, می فرماید:
علم و جهل در این مقام, از شؤون آن دو حقیقت یعنی (عقل و قو? واهمه) است, پس شأن عقل علم است, زیرا که عقل حقیقت مجرد? غیر محجوبه است و به برهان پیوسته, این حقیقت, عاقل و عالم است.
ایشان در اهمیت علم از دیدگاه قرآن کریم می نویسد: چنانچه در تشرف آدم (ع) می فرماید: و علّم آدم الأسماء کلّها (بقره, 2/ 31) در اینجا تعلیم اسما را سبب تقدّم او بر صنوف ملائکة الله قرار داد. و فضل او ـ انسان ـ را بر ملکوتیان به دانش و علم و تعلّم اسما اثبات فرمود و اگر چیزی در این مقام از حقیقت علم بالاتر بود, خدای تعالی به آن تعجیز فرمود ملائکه را, و تفضیل داد ابوالبشیر را.
از این مطلب معلوم می شود که تعلیم اسما از طرف خدای متعال به جناب آدم ابوالبشر (ع) از هم? علوم بالاتر بوده و به همین دلیل علم به حقایق اسما و آموختن آن از طریق براهین و مفاهیم و کلیات امکان پذیر نیست و برای هر کس حاصل نمی شود. و در فرازی دیگر از سخنان امام (ره) و با اشاره به اولین آیات کریم? نازل شده از آسمان یعنی, آیات اولیه سور? علق که می فرماید: إقرأ باسم ربک الذی خلق. خلق الانسان من علق. إقرأ و ربک الاکرم. الذی علم باقلم. علم الانسان ما لم یعلم. (علق, 96/ 1ـ 5)
در رابطه با اهمیت بی نظیر و بی همتای علم مطالب با ارزشی مطرح کرده, و این آیات شریفه را دلیل بر پیشوایی علم بر تمامی فضایل می دانند که خلاصه آن چنین است:
آن که در بدو نزول وحی و مفتتح کتاب کریم خود, پس از نعمت خلقت, نعمت علم را گوشزد رسول خود فرمود. پس اگر فضیلتی بالاتر از علم متصوّر بود, مناسب بود آن را فرموده باشد.
آن که وجه تناسب بین آیات شریفه در این سوره آن است که مقام قدرت خود را می خواهد گوشزد کند که از یک ماد? کثیف? متعفّنه, یک موجود شریف عالمی خلق فرمود که اشرف کائنات است و اگر علم اشرف فضائل انسانی نباشد, در این مقام ذکر آن مناسب نباشد.
حضرت امام (ره) با اشاره به تفسیر فخر رازی که می نویسد:
حق تعالی در این آیات, خود را به اکرمیت توصیف فرموده و تعلیم را بر آن مرتب فرموده , می نویسد: پس معلوم می شود أکرمیت حق تعالی برای تعلیم علم است و اگر چیزی افضل از علم بود, مناسب بود در این مقام ذکر شود.
همچنین در این آی? شریفه, خلقت انسان به ربّ محمد (ص) نسبت داده, و ربّ محمد (ص) چنانچه در علم اسما مقرر است اسم جامع اعظم است و این اسم اعظم مبدأ خلقت انسان کامل است و خدای تبارک و تعالی از غایت تشریف علم و عظمت آن, خلقت او را نیز به ربّ محمد (ص) نسبت داده که این نشان? شرف و عظمت علم است.
اما م (ره) در رابطه با اهمیت علم و این که جهان وجود, جهان علم و معرفت است و تمامی موجودات از ذره های کوچک جمال تا نبات و حیوان و انسان, خالی از علم نیستند و به انداز? وجودی خود از علم بهره مند هستند, مطالب فراوانی مطرح کرده, به قرآن کریم اشاره دارد و می نویسد:
در قرآن کریم حق تبارک و تعالی در بسیاری از آیات به صراحت, علم موجودات و تسبیح آن ها را از ذات مقدس حق اعلام فرموده است. و بالجمله, علم و خصوصاً علم به الله و اسما و صفات و آیات ذات مقدس و علم به آنچه مربوط است با حق تعالی از اعظم فضایل است و هم چنین علم به طرق براهین و فنون استدلالات و علم به مهلکات و منجیات و علم به سنن و آداب و شریعت مطهر? الهیه از مطلوبات غیریه است که به واسط? آن ها علم به الله حاصل شود, چه تمام علوم و شرایع حقّه و اعمال موظفه و آنچه مربوط به علم ادیان است, یا اولا و بی واسطه, یا ثانیا و بالواسطه, به علم به الله بر می گردد.
سپس به اهمّ کتب حدیثی که به مسأل? علم و اهمیت آن پرداخته, اشاره کرده و می نویسد:
از جمله این کتب حدیثی: اصول کافی, ج 1, کتاب فضل العلم؛ و کتاب بحار الانوار, ج 2, ص 1 ـ 25 و کتاب منیة المرید فی آداب المفید و المستفید, مرحوم شهید ثانی (ره) و غیره که باید به این کتاب های با ارزش مراجعه شود.
ب) ماهیت علم
بیان این که ماهیت علم چیست و معنای علم در کلام معصومان (ع) کدام است,امام (ره) به روایتی که در کتاب کافی از امام کاظم (ع) از رسول الله (ص) نقل شده استناد می کند. شاید فرمایش حضرت از مهم ترین سخنانی است که در آن پیامبر گرامی اسلام (ص) حدّ و حدود علم و ماهیت آن را بیان فرموده است. متن حدیث نقل شده از کتاب کافی چنین است:
عن ابی الحسن موسی (ع) قال: دخل رسول الله (ص) المسجد فإذاً جماعة قد أطافوا برجل, فقال: ما هذا؟ فقیل: علامة, فقال و ماالعلاّمة؟ فقالوا له: أعلم الناس بأنساب العرب و وقائعها و أیام الجاهلیّة و الاشعار العربیّة, قال: فقال النبی (ص): ذاک علم لا یضّر من جهله و لا ینفع من علمه, ثم قال النبی (ص): إنمّا العلم آیة محکمة أو فریضة عادلة أو سنة قائمة, و ما خلاهنّ فهو فضل.
ترجمه: رسول الله (ص) وارد مسجد شد, جماعتی را مشاهده فرمود که اطراف مردی حلقه زده اند, حضرت (ص) فرمود: این کیست؟ گفته شد: ایشان علاّمه است. فرمود (ص): علامه است, یعنی چه؟ گفتند: او داناترین مردم به معرفت اصل و نسب های عرب و دانا به وقایع روزگار (جاهلیت) و اشعار عربی است, هم? اینها را خوب می داند. پیامبر (ص) فرمودند: این علمی است که از ندانستن آن و جهل به آن ضرر وزیانی نرسد و از علم آن سودی حاصل نشود. همانا علم منحصر به سه چیز است: آی? محکمه یا فریض? عادله و یا سنّت قائمه: یعنی (نشان? استوار, یا واجب است و یا سنّت پا برجا) و غیر از اینها زیادت است.
حضرت امام (ره) در توضیح این حدیث شریف, کلام مفصلی دارند, که به دلیل اهمیت آن, خلاصه ای از آن بیان می کنیم:
بدان که پیش از این ذکر شد که انسان به طور اجمال و کلی دارای سه نشئه و صاحب سه مقام و عالم است: اول: نشئه آخرت و عالم غیب و مقام روحانیت و عقل. دوم: نشئه برزخی و عالم توسط بین العالمین و مقام خیال. سوم: نشئه دنیا و مقام ملک و عالم شهادت است. و از برای هر یک از اینها کمال خاصی و تربیت مخصوصی است و عملی مناسب با نشئه و مقام خود است و انبیاء (ع) متکفّل دستور آن اعمال هستند. پس کلی? علوم نافعه منقسم شود به این سه علم: علمی که مربوط است به کمالات عقلیّه و وظایف روحیّه, و علمی که راجع به اعمال قلبیه و وظایف آن, و علمی که راجع به اعمال قالبیّه و وظایف نشئه ظاهری نفس است.
سپس امام (ره) در توضیح مطالب خویش در بخشی دیگر, می افزاید:
اما علومی که تقویت و تربیت عالم روحانیت و عقل مجرّد را کند, علم به ذات مقدس حق و معرفت اوصاف جمال و جلال و علم به عوالم غیبیّه تجرّدیّه از قبیل ملائکه و اصناف آن, از اعلی مراتب جبروت اعلی و ملکوت اعلی تا اخیره ملکوت اسفل و ملائک? ازضیه و جنود حق ـ جلّ و علاـ و علم به انبیا و اولیا و مقامات و مدارج آنها و علم به کتب منزله و کیفیّت نزول وحی و تنزّل ملائکه و روح, و علم به نشئ? آخرت و کیفیت رجوع موجودات به عالم غیب و حقیقت عالم برزخ و قیامت و تفاصیل آنها و بالجمله علم به مبدأ وجود و حقیقت و مراتب آن و بسط و قبض و ظهور و رجوع آن. و متکفل این علم پس از انبیا و اولیا (ع) فلاسفه و اعاظم از حکما و اصحاب معرفت و عرفان هستند.
و علومی که راجع به تربیت قلب و ارتیاض آن و اعمال قلبیه است, علم به منجیات و مهلکات خلقیه است. یعنی علم به محاسن اخلاق مانند صبر و شکر و حیا و تواضع و رضا و سخاوت و شجاعت و زهد و ورع و تقوی و دیگر از محاسن اخلاق... و علم به کیفیت و تحصیل آنها و اسباب حصول آنها و مبادی و شرایط آنها, و علم به قبایح اخلاق از قبیل حسد و کبر و ریا و حقد و غش و حبّ ریاست و جاه و حبّ دنیا و نفس و غیر آن, و علم به مبادی وجود آنها و علم به کیفیت تنزّه از آنها. و متکفّل این نیز پس از انبیا و اوصیا (ع) علمای اخلاق و اصحاب ریاضات و معارفند.
و علومی که راجع به تربیت ظاهر و ارتیاض آنست, علم فقه و مبادی آن و علم آداب معاشرت و تدبیر منزل و سیاست مدن است که متکفل آن علمای ظاهر و فقها و محدثین هستند پس از انبیا و اوصیا (ع), و باید دانست که هر یک از این مراتب سه گان? انسانی که ذکر شد به طوری به هم مرتبط اند که آثار هر یک به دیگری سرایت می کند چه در جانب کمال یا طرف نقص. مثلا اگر کسی قیام به وظایف عبادیّه و مناسک ظاهریّه ـ چنانچه باید و مطابق دستورات انبیا ـ نمود از این قیام به وظایف عبودیّت تأثیراتی در قلب و روحش واقع شود که خلقش رو به نیکویی و عقایدش رو به کمال گذارد. و همین طور اگر کسی مواظب تهذیب خلق و تحسین باطن شد, در دو نشئ? دیگر نیز مؤثر شود. چنانچه کمال ایمان و احکام عقاید تأثیر در دو مقام دیگر می نماید و این از شدّت ارتباطی است که بین مقالات است.
امام (ره) هم چنین در فصلی دیگر و در توضیح حدیث بالا می نویسد:
پیامبر گرامی (ص) در این حدیث شریف, علوم را به سه قسم تقسیم نمودند و هیچ شکی نیست که این علوم ثلاثه راجع به این مراتب (انسانی) ثلاثه است. چنانچه علوم متداوله در کتب انبیا (ع) و سنن آنان و اخبار معصومین (ع), شهادت به این مدعا می دهند. یکی علم به الله و ملائکه و کتب ورسل و یوم الاخرة, که کتب سماویة و بالاخص کتاب جامع الهی و قرآن کریم ربوبی مشحون از آن است. بلکه می توان گفت: تنها چیزی که درکتاب خدا بیشتر وجود دارد همین علم است. و دعوت به مبدأ و معاد است به طریق برهان صحیح و بیان کامل که محققین شرح آن را فرمودند... .
و نیز احادیث مربوط به فقه و مناسک ظاهره نیز محتاج به ذکر نیست که جمیع کتب ما مملو از آن است. پس معلوم شد علوم شریعت منحصر به این سه قسم است, و طبق احتیاجات بشر و مقالات ثلاث? انسانیت ظاهر می گردد... .
حال باید بدانیم هر یک از این سه قسم بر کدام علوم منطبق است؟ بدان که, «آیة محکمه» عبارت است از علوم عقلیّه و حقایق حقّه و معارف الهیّه, و «فریضه عادله» عبارت است از علم اخلاق و تصفی? قلوب, و «سنت قائمه» عبارت است از علم ظاهر و علوم آداب قالبیه.
امام (ره) در رابطه با این مطلب که موضوع علم انبیا (ع) چه بوده است؟ می فرماید: علم هم? انبیا, موضوعش انسان است... بسم الله الرحمن الرحیم, إقرأ باسم ربک الذی خلق. خلق الانسان من علق. إقرا و ربک الأکرم. الذی علم بالقلم.
علم الإنسان مالم یعلم؛ (علق, 96/ 1 ـ 5) تمام انبیا موضوع بحثشان, موضوع تربیتشان, موضوع علمشان انسان است... فقه تنها, فلسف? تنها, علم توحید تنها, تا مقرون به اسم رب نباشد, فایده ندارد: اقرا باسم ربک.
ج) جایگاه اولو العلم
و از جمله گفتارهای با ارزش امام (ره) دربار? علم و اهمیت آن و تبیین مقام با ارزش دانشمندان, توضیحات ایشان در رابطه با آی? کریم? 180 سور? آل عمران است که در آن بیانات زیبایی دربار? صاحبان علم (اولوالعلم) دارند. ایشان می نویسند:
از آیاتی که غایت شرف علم و فضیلت آن را مدلل می کند, آی? شریف? شهد الله أنه لا إلاّ هو و الملائکة و أولوالعلم؛ (آل عمران, 3/18) است, که خداوند متعال شهادت اولوالعلم را قرین با شهادت خود و ملائکه قرار داده. سپس امام با توجه به تفسیر محی الدین عربی در تفسیر همین آی? شریفه در بیان شهادت الله می نویسد:
اصل قرین بودن گرچه فضیلت عظیمی است ولی در کیفیت شهادت نیز شاید قرین باشند و این غایت کمال و عظمت است, زیرا که شهادت حق ـ تعالی شأنه ـ فقط شهادت قولی نیست, چنانچه شهادت ملائکه نیز شهادت قولی محض نیست بلکه این شهادت ذاتی است که نفس کمال وجود دلیل بر وحدت است. بنابراین برای اولوالعلم نیز مقام صرافت وجود ثابت شده است. و این کمالی است که فوق آن, کمالی نیست.
اما در رابطه با این که راسخان در علم چه کسانی هستند و قرآن کریم چه گروهی را, راسخ در علم می داند؟ معلوم است که راسخان, یعنی همان هایی که خدا علم تأویل را به آنها آموخت, امام (ره) در این زمینه چنین توضیح می دهد:
و خداوند متعال, علم تأویل قرآن را پس از ذات مقدس خود به راسخین در علم اختصاص داده, چنانچه فرموده است: و ما یعلم تأویله إلاّ الله و الراسخون فی العلم. (آل عمران, 3/7)
امام (ره) در تفسیر و توضیح آیه می فرماید:
در این آیه, خداوند خواصی را برای علم و ماهیت آن و فضایلی برای اهل علم همچون ایمان و توحید و خشیت و خضوع و خشوع و امثال آن مقرر فرموده , که تمامی آن در قرآن شریف مذکور است.
در جای دیگر, امام با استنباط از آیات قرآن مجید, فضایل و ارزشهایی را برای اهل علم و راسخان در علم مطرح کرده است از جمله:
اولین و شاید مهم ترین فضیلت راسخان در علم, ایمان به خدای قادر و متعال باشد, چنانچه, در آی? شریفه آمده است: والراسخون فی العلم یقولون آمنّا. (آل عمران/ 7)
ویژگی مهم و با ارزش دیگر صاحبان علم, چنانچه در آی? سور? مبارک? آل عمران اشاره شد, توحید و یکتا پرستی است, خداوند متعال می فرماید: شهد الله أنه لا إله إلّا هو و الملائکة و أولوالعلم.
ویژگی سوم «صاحبان علم» واقعی, خوف و خشیت است, چنانچه آی? شریفه: إنّما یخشی الله من عباده العلماء. (فاطر, 35/ 28) اشاره دارد.
خضوع و خشوع و فروتنی, خصوصیت دیگری است برای علم با استناط از آی? شریفه: إن الذین أتو العلم من قبله... یبکون و یزیدهم خشوعا. (اسراء 17/ 107 ـ 109). و نیز در آی? 107 اسراء که می فرماید: ... إن الذین أوتوا العلم من قبله إذا یتلی علیهم یخرّون للأذقان سجدا.
امام (ره) در رابطه با مسئولیت خطیر علما نسبت به احساس خطر کردن به قرآن و اسلام, می فرماید:
علمای اسلام وظیفه دارند هر وقت برای اسلام و قرآن احساس خطر کردند به مردم مسلمان گوشزد کنند تا در پیشگاه خداوند متعال مسئول نباشند.
د) اهمیت و جایگاه طالبان علم
امام (ره) در کیفیت حصول علم نزد انسان ها و تقسیم بندی طالبان آن, از کتاب شریف کافی حدیث مفصلی را نقل می کند و می فرماید:
کلینی از امام صادق (ع) نقل می کند که فرمودند: طلبة العلم ثلاثة فإعرفهم بأعیانهم و صفاتهم: صنف یطلبه للجهل و المراء و صنف للاستطالة و الختل و صنف یطلبه للفقه و العقل. فصاحب الجهل و المراء, موذ, ممار, متعرّض للمقال فی أندیة الرّجال بتذاکر العلم و صفة الحلم. قد تسربل بالخشوع و تخلّی من الورع فدقّ الله من هذا خیشومه... تا آخر حدیث شریف. ترجمه: طلب کنندگان علم سه دسته اند, پس بشناس آنها را به شخصیات و صفاتشان. یک صنف طلب می کنند آن را برای جهل و جدال. و یک صف طلب می کنند آن را برای رفعت جستن و فریب دادن. و یک صنف طلب می کنند آن را برای رفعت جستن و فریب دادن. و یک صنف طلب می کنند آن را برای دانش و بینش. پس دارای جهل و جدال, آزار دهنده و جدل کن است, با شرکت در انجمن مردان گفتگو کننده دربار? علم و دانش, ایشان پیراهن فروتنی پوشیده, در حالی که از پرهیزگاری تهی گردیده است. پس بکوبد خداوند از این روی بینی او را, و دو تا کند کمر او را.
و صاحب فریب و چاپلوسی, بلندی جوید بر مثل خود از شبیهان خویش, و فروتنی کند در برابر ثروتمندان از غیر خود. پس او حلوای آنان را می خورد, و دین خود را می شکند. پس کور کند خداوند بر این جهت بینایی او را, و جدا کند از نشانه های دانشمندان نشان? او را.
و کسی که دارای دانش و بینش راستین است. دارای شکستگی و اندوه, و شب زنده داری است, حنک «دنباله عمامه» بندد بر کلاه خود و برخیزد در تاریکی شب, عمل می کند و می ترسد آن چنان ترسی, دعا کننده و بر حذر است, رو آورنده بر شأن خویشتن است, مردم زمان خویش را می شناسد و از موثّق ترین برادران خود بیم و وحشت دارد. پس از این روی, خداوند محکم کند پایه های او را و در روز رستاخیز ببخشاید به او امان خود را. چنانچه ملاحظه می شود در این حدیث بلند و شریف تقسیم بندی علما مطرح شده که درنهایت, امام (ع) قسم سوم از علما ـ آنهایی که علم و دانش و معرفت را برای خود علم و برای تفقه و تعقل در دین و آیین الهی می خواهند نه برای فخر فروشی و تکبر ـ پذیرفته و تأیید کرده است.
امام (ره) در پایان این بخش از گفتار خویش حدیثی از مولای متقیان علی (ع) در رابطه با اهمیت علم و فضیلت آن از کتاب کافی روایت می کند, که به دلیل اهمیت آن در اینجا نقل می کنیم:
حدیث شریف «کافی» که سند آن به جناب ابو بصیر می رسد و او می گوید که از امام صادق (ع) شنیدم فرمود: «امیرالمؤمنین (ع) می فرمود: یا طالب العلم إنّ العلم ذو فضائل کثیرة: فرأسه التواضع و عینه البرأة من الحسد و أذنه الفهم و لسانه الصدق و حفظه الفحص و... ای دانشجو همانا دانش امتیاز بسیاری دارد (اگر به انسان کاملی تشبیه شود) سرش تواضع, چشمش دوری از حسد, گوشش فهمیدن, زبانش راست گفتن, حافظه اش کنجکاوی, دلش حسن نیت, خردش شناخت اشیا و امور, دستش رحمت, پایش دیدار علما, همتّش سلامت, حکمتش پرهیز گاری, قرارگاهش رستگاری, جلودارش عافیت, مرکبش وفا, اسلحه اش نرم زبانی, شمشیرش رضا, کمانش مدارا, لشکرش گفتگوی با علما, ثروتش ادب, پس اندازش دوری از گناهان, توشه اش نیکی, آشامیدنی اش سازگاری, رهبری هدایت, و رفیقش دوستی نیکان است.
هـ) رابط? علم و عمل
امام (ره) دربار? ارتباط تنگاتنگ علم و عمل می نویسد: تکلیف است که علم بیاموزیم و عمل کنیم, همه مسلمانان تکلیفشان این است که هم علم پیدا کنند و هم عمل کنند.
و در جای دیگر می فرماید: علم تنها اثر ندارد بلکه گاهی مضر است. عمل بدون علم, علم بی نتیجه است. علم و عمل دو بالی است که انسان را به مقام انسانیت می رساند, علم به همه شؤون و عمل, عمل نفسانی, عمل جسمانی, عمل عقلانی, انسانی را به مراتب انسانیت می رساند.
و) رابط? علم با ایمان و تزکیه
امام (ره) در رابط? علم با تزکیه و ایمان می گوید:
علم بدون ایمان منشأ بسیاری از شقاوت ها است, اگر روحانی علم داشته باشد لکن ایمان نداشته باشد, مسیرش مسیر انبیا نباشد, منشأ مفاسد بسیار می شود.
و در مورد این که همراه علم چه چیزی باید آموخت تا علم کامل شود, امام (ره) طی سخنانی می فرماید:
در خلال تحصیل علم, تقوی تحصیل کنید, مهذب بشوید, اخلاقتان را مهذب کنید... (اما) علم باید بر طبق کتاب و سنت باشد.
و در جای دیگر در سخنانی نغز و عالمانه, امام (ره) در تاکید مکرر بر تهذیب نفس در کنار علم و دانش که اگر چنین نباشد این علم مضّر است, می فرمایند:
باید آقایان همان طوری که در تحصیل علم کوشا هستند, در تهذیب اخلاق, در اعمال, در عقاید و در فضایل اخلاقی کوشا باشند که علم بدون عمل و بدون تقوی, بسیاری از اوقات مضّر است.
و در پاسخ به سؤالی نوشتند:
سرگرمی به علوم عرفان و توحید اگر برای انباشتن اصطلاحات است ـ که هست ـ و برای خود این علوم است؛ سالک را به مقصد نزدیک نمی کند که دور می کند (العلم هو الحجاب الاکبر) و اگر حق جویی و عشق به او انگیزه است که بسیار نادر است؛ چراغ راه است و نور هدایت؛ (العلم نور یقذفه الله فی قلب من یشاء) و برای رسیدن به گوشه ای از آن؛ تهذیب و تطهیر و تزکیه لازم است؛ تهذیب نفس و تطهیر قلب از غیر او؛ چه رسد به تهذیب از اخلاق ذمیمه که رهیدن از آن بسیار مجاهده می خواهد و...
در سخنان دیگری باز امام (ره) بر علم در کنار تزکی? نفس تأکید دارد. ایشان ریش? تمام فسادها را در علم بدون تزکیه می داند زیرا که قرآن حامل علم بدون تزکیه و تربیت را به حماری, تشبیه کرده که بارش کتاب است. تهذیب نفس و تطهیر قلب از غیر او چه رسد به تهذیب از اخلاق ذمیمه که رهیدن از آن بسیار مجاهده می خواهد و...
تمام ادیان باطله را علما اختراع کرده اند, دانشمندان اختراع کرده اند, برای این که علم وارد شده بود در جایی که پرورش نداشته, تزکیه نشده, این عالم که حامل علم است و مزکّی هم نیست خطرناک می شود. برای جامعه فرقی نیست ما بین علمای دانشگاهی و غیره. اگر در حوزه های علمیه و همین طور در دانشگاه ها تزکیه نباشد, این علم هایی که در آنجا انباشته می شود, یک انباری است که خدای متعال این تعبیر را فرمود: مثل الذین حمّلوا التّوریة ثمّ لم یحملوها کمثل الحمار یحمل أسفارا. (جمعه, 62/ 5) وصف حال آنان که تحمل علم تورات کرده سپس خلاف آن عمل نمودند در مثل به حماری ماند که بار کتابها بر پشت کشد و از آن هیچ نفهمد و بهره نبرد.
در تأیید همین مطلب دست خطی از آن پیر سفر کرده در پاسخ یکی از شاگردانش که اسم های کتب عرفانی را پرسیده بود؛ می یابیم که نوشت:
(در رفع حجب کوش نه در جمع کتب), گیرم کتب عرفانی و فلسفی را از بازار به منزل و از محلی به محلی انتقال دادی و... و خدای نخواسته غرور علم و عرفان به سراغت آمد که خواهد آمد؛ آیا با این محموله های بسیار به حجب افزودی یا از حجب کاستی؟ خداوند ـ عزّوجلّ ـ برای بیداری علما این آی? شریفه را آورده است {اشاره به آی? فوق است} تا بدانند انباشتن علوم ـ گرچه علم شرایع و توحید باشد ـ از حجب نمی کاهد بلکه افزایش دهد. نمی گویم از علم و عرفان و فلسفه بگریز و با جهل عمر بگذران, که این انحراف است. می گویم کوشش و مجاهده کن که انگیزه الهی و برای دوست باشد و اگر عرضه کنی؛ برای خدا و تربیت بندگان او باشد نه برای ریا و خود نمایی که خدای نخواسته جزء علمای سوء شوی که بوی تعفنشان اهل جهنم را بیازارد.
سخن آخر
امام خمینی (ره) دربار? اهمیّت علم و فضیلت آن, سخنان فراوانی و با زبان های متخلف فلسفی, عرفانی و معمولی دارند که در این مقال? کوتاه اشار? گذرا به بعضی از سخنان کردیم که امید است مورد توجه قرار گیرد, امام (ره) می فرمایند:
بدان که علم, از افضل کمالات و اعظم فضایل است. چه که آن از اشرف اسماء الهیه و از صفات موجود بما هو موجود است, و نظام وجود و طراز غیب و شهود به برکت علم منتظم شده و هر موجودی تحققش به این حقیقت شریفه زیادتر بود, به مقام مقدس حق و مرتب? قدس واجبی نزدیک تر است. بلکه علم و وجود, مساوی هستند. و هر جا شعاع هستی افتاده به همان اندازه شعاع نور علم افتاده است. از این جهت خلوّ از تمام حقیقت علم, خلّو از تمام حقیقت وجود است و خالی از آن معدوم مطلق است.
پی‌نوشتها:
. پایان ص 50.
. پایان ص 51.
. پایان ص 52.
. پایان ص 53.
. پایان ص 54.
. پایان ص 55.
. پایان ص 56.
. پایان ص 57.
. پایان ص 58.
. پایان ص 59.
. پایان ص 60.
. پایان ص 61.
16
کلینی, اصول کافی, جلد 1, باب 3 از کتاب فضل علم.
اما م خمینی, شرح حدیث جنود عقل و جهل/ 257.
ملاصدرا, الاسفار الاربعه, 3/ 447.
شرح حدیث جنود عقل و جهل/ 263.
همان/ 264.
فخر رازی, تفسیر کبیر, 2/186.
شرح حدیث جنود عقل و جهل / 264.
همان/ 264.
همان/ 261.
کافی, 1/ 32, کتاب فضل العلم.
امام خمینی, شرح چهل حدیث/ 325.
همان/ 326.
همان/ 329.
همان/ 330 ـ 333.
امام خمینی, صحیفه نور, 7/ 223ـ 233.
ابن عربی, تفسیر قرآن کریم, 1/ 173.
شرح حدیث جنود عقل و جهل/ 266.
صحیفه نور, 1/ 23 ـ 24.
کافی, 1/ 52, باب اصناف النوادر.
شرح چهل حدیث / 311, حدیث 23.
همان, پاورقی/ 333, به نقل از کافی, باب نوادر, ح 2.
صحیفه نور, 1/ 233 ـ 242.
همان, 7/ 191 ـ 193.
همان, 1/ 248 ـ 252.
همان, 7/ 186 ـ 187.
همان, 12/ 211 ـ 218.
همان, 7/ 213 ـ 214.
مجموعه آثار (1), نامه های عرفانی/ 99 و 107.
همان / 259.